PODCASTS − Kinderen en jongeren lezen weinig boeken, terwijl bewezen is dat literaire verhalen het inlevingsvermogen vergroten. Kunnen audioverhalen een alternatief bieden?
De trend is al halverwege de jaren vijftig van de vorige eeuw ingezet, dus nieuws kan je het eigenlijk niet noemen. Toch besteedden veel media begin dit jaar ruim aandacht aan het feit dat tieners steeds minder boeken lezen. De lijn is dan ook behoorlijk steil neerwaarts. Volgens het onderzoek Lees:Tijd; Lezen in Nederland (januari, 2018) van het Sociaal Cultureel Plan Bureau las in 2006 nog 65 procent thuis af en toe een boek. In 2016 was dat nog maar 40 procent. Ook het aantal jongvolwassenen dat in zijn vrije tijd leest is in diezelfde periode teruggelopen, van 87 naar 49 procent.
Verhalen lezen maakt sociaal
Dat klinkt zorgelijk. Onderzoek naar de opbrengsten van lezen – specifiek ook naar die van het lezen van fictie – wijst uit dat niet alleen onze woordenschat en taalvaardigheid groeien, maar dat het lezen van verhalen en gedichten ons helpt sociaal beter te functioneren. Zo worden in het meest recente magazine van Leesmonitor Wat beweegt het boek; Over de opbrengsten van lezen, uitgegeven door Stichting Lezen, onderzoeksresultaten aangehaald die aantonen dat literatuur verdieping brengt. Het lezen van literaire verhalen leidt tot kennis en inzichten, over jezelf en de ander. Dat geldt zowel voor volwassenen als kinderen. Hoe vaker kleuters worden voorgelezen, hoe groter hun empathisch vermogen en hoe beter ze complexe emoties zoals jaloezie herkennen. Interessant is dat ook kinderfilms daaraan kunnen bijdragen. Al blijkt het (voor)lezen van literatuur meer effect te hebben: het gevoel daadwerkelijk in het hoofd van een ander te kruipen is daarbij overtuigender dan bij het kijken van films, tv-series, of het spelen van games.
Literaire mengvormen
Anno 2018 zijn er nog meer verhaalvormen dan boek, film, tv-serie of game. Zoals luisterboeken, radioboeken, verhalende (fictie)podcasts, literaire blogs, spoken word poetry en shows als Echt gebeurd. Laatstgenoemde biedt in comedycafé Toomler een open podium aan mensen om hun eigen grappige, droevige of spannende verhaal te vertellen dat gelijktijdig via een podcast te beluisteren is. Het op de Amerikaanse podcast en verhalenclub The Moth geïnspireerde initiatief uit 2008 van Mischa Wertheim
en Paulien Cornelisse bewijst hoe de veranderende (digitale) techniek leidt tot steeds meer interactie tussen tekst, multimedia en podium enerzijds en tussen fictie en non-fictie anderzijds, waaruit nieuwe, boeiende mengvormen ontstaan.
Frank Tazelaar, hoofd van de opleiding Creative Writing aan ArtEZ hogeschool voor de kunsten, signaleert dat jonge auteurs zich dan ook niet langer beperken tot alleen het maken van verhalen voor tussen de kaften van een boek. ‘Mijn studenten zetten hun artistieke vaardigheden op allerlei manieren in om hun beroepspraktijk in te richten,’ licht hij toe. ‘Dat kan variëren van het maken van verhalende podcasts tot interdisciplinaire projecten op het snijvlak van literatuur en journalistiek. Ze kunnen op verschillende wijzen, in verschillende media, voor telkens een verschillend publiek verhalen maken en vertellen. Waarom is dat niet ook literatuur?’ Dennis Gaens, schrijfdocent aan ArtEZ, en schrijver en maker van de literaire podcast Ondercast, antwoordt hierop bevestigend: ‘Ik denk dat we een vrij nauwe definitie van literatuur hebben als we het alleen beperken tot romans, verhalenbundels en poëzie.’
Dezelfde diepgang
Zowel Gaens als Tazelaar merken op dat opbouw van plot en spanning, en stijlmiddelen die in die literaire mengvormen worden toegepast – tempo, ritme, perspectief –, niet wezenlijk verschillen. ‘In mijn lessen creative writing doe ik niet anders dan concepten uit de literatuur toepassen op andere media,’ aldus Gaens. Hij wijst erop dat we wel eens vergeten ‘dat geletterdheid onder alle lagen van de bevolking een nogal nieuw fenomeen is. Gedurende het grootste deel van onze geschiedenis was het gesproken woord de drager van verhalen. Podcasts en misschien meer nog spoken word grijpen daarop terug.’
Dat met name podcastverhalen dezelfde diepgang kunnen hebben als literatuur erkent ook Tom Hofland, verhalenmaker voor de vpro en auteur van de succesvolle debuutroman Lyssa (2017). Het schrijfproces van de fictie-podcast Babylon (2016) die hij met Pascal van Hulst maakte, lijkt volgens Hofland enigszins op proza, ‘omdat je een verhaal uit je duim zuigt’. Maar wat het medium echt anders maakt, is dat je, zoals Hofland tijdens de opnames van de driedelige serie deed, kunt improviseren en audioelementen en muziek kan toevoegen.
Podcast versus roman
Of je die elementen er nu wel of niet aan toevoegt, ‘de basis blijft het gedicht of het verhaal: de verbeelding’, vindt Gaens. Niet geheel toevallig vergelijken de drie jonge makers van het Vlaams-Nederlands audiocollectief Schik de ontstaansgeschiedenis van hun voor vpro Dorst gemaakte zesdelige podcast-serie Bob dan ook met die van een roman. In een interview op de vpro-site vertellen ze hoe ze hun feitelijke zoektocht naar Bob – een mysterieuze man die volgens de vierentachtigjarige verwarde Elisa de liefde van haar leven was, maar over wie haar dochters tot dan toe nog nooit hadden gehoord – bewust subjectief hebben weergegeven. Hun eigen redenering, gevoed door niet altijd kloppende theorieën en hypotheses, bepaalde de spanningsboog.
Daarbij is het drietal geïnspireerd door de enorm populaire Amerikaanse podcast S-Town, een moordmysterie dat uitmondt in een bevreemdend verhaal over een zonderling uit een dorp in Alabama. Die heeft ze laten zien dat je een podcast mag opbouwen als een boek: ‘dat het geen functionele afspiegeling hoeft te zijn van de gang van zaken. Je gaat mee met de verteller, net als in een roman’.
Ruimte voor verbeelding
‘Zowel geschreven verhalen als podcasts doen een enorm beroep op je verbeelding, en dat is precies wat het zo geweldig maakt,’ zegt Hofland over het effect van het medium. ‘Vergeleken met film is het monster in je verbeelding altijd enger, de hoofdpersoon altijd knapper en de liefde altijd heftiger.’ Gaens beweert zelfs dat literatuur en verhalende audio ‘de enige twee kunstvormen zijn die zich echt in ons hoofd afspelen. Meer dan andere narratieve vormen. Een roman komt tot leven in je hoofd, en audio – zeker beluisterd met koptelefoon – zit zelfs qua vorm daar. Beide vormen laten veel ruimte voor verbeelding: in wezen is er sprake van een soort co-creatie, een samenwerking tussen schrijver en lezen, of luisteraar. Dat brengt een grote intimiteit met zich mee. Het maakt dat beide vormen erg persoonlijke ervaringen zijn.’
This American Life
Als verhalende audio inderdaad net zoals de roman tot het domein van de fantasie behoort, waar de luisteraar in vrijheid andere werelden kan betreden en in zijn eigen gedachten kan dwalen, dan is luisteren misschien wel een goed alternatief voor het literaire lezen. Zeker nu het aantal podcasts groeiende lijkt. ‘Ze schieten als paddenstoelen uit de grond,’ merkt Hofland op. ‘En de kwaliteit wordt alsmaar beter.’ De Amerikaanse serie Serial, een whodunnit op de grens van feit en fictie over de moord op een achttienjarig meisje heeft daaraan zeker bijgedragen. De serie is gemaakt door een onderzoeksjournalist van This American Life, de gerenommeerde radioshow van Ira Glass die sinds 2006 ook als podcast te beluisteren is en de opmars van de fictiepodcast een flinke duw in de rug gegeven heeft. Met als voorlopig hoogtepunten het psychologisch doorwrochte Homecoming van podcastnetwerk Gimlet, over een experiment met terugkerende militairen. Ook in Nederland neemt de belangstelling voor het fictieve audioverhaal toe. Steeds meer Nederlandse uitgevers beginnen met de productie van luisterboeken. Steeds meer mensen maken gebruik van de digitale abonnementsdienst voor audioboeken Storytel en bijbehorende app. En steeds meer podcastmakers richten zich dus ook op fictie. Vaak zijn daar jonge multidisciplinaire auteurs bij betrokken zoals Dennis Gaens, Tom Hofland, Lisa Weeda en Maartje Wortel.
Een brug naar literatuur
In hoeverre het fictieve audioverhaal ook voor jonge(re) luisteraars interessant is moet de toekomst uitwijzen. Maar de tekenen zijn gunstig. Veelzeggend is bijvoorbeeld de kop ‘The New Bedtime Story Is a Podcast’ boven een artikel in The New York Times van afgelopen najaar, over de explosie aan verhalende kinderpodcasts die de laatste jaren in de Verenigde Staten plaatsvond. Makers en presentatoren voeren als voornaamste reden aan dat luisteren actiever is dan kijken naar beeld en het intellect meer uitdaagt. ‘Ze scheppen een wereld,’ aldus programmadirecteur van podcastnetwerk Panoply. Niet minder veelzeggend is het succes van het geprezen spannende mysterie The Unexplainable Disappearane of Mars Patel voor acht- tot twaalfjarigen. En recent bracht het Britse marktonderzoeksbureau Nielsen Book Research International naar buiten dat de verkoop van audioboeken enorm in de lift zit. Opvallend detail: ze zijn vooral populair onder jonge mannen die van huis uit geen fanatieke boekenlezers, maar wel fanatieke podcastluisteraars blijken te zijn. De podcast als brug naar literatuur. Het is een even verleidelijke als hoopvolle gedachte.
Ondercast
Sinds 2014 timmert de literaire podcast Ondercast, van Dennis Schaens en co-host Lisa Weeda, aan de weg. De focus ligt op jong talent, al werken soms ook meer gearriveerde auteurs mee aan de afleveringen. Toegankelijkheid is het streven, zonder plat te worden. Een recente productie van Ondercast en Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam is Rocky Alex, een feuilleton over een zoekende jonge vrouw geschreven door diverse auteurs. Maartje Wortel schreef de eerste aflevering.
ondercast.com
Hoorspel 2.0
Een podcast is een audio-uitzending die je on demand kan luisteren, waarbij het geluidbestand wordt aangeboden in een rss-feed. Met de opkomst van de iPod groeide de populariteit van audioblogs onder radio-amateurs, waarna de term ‘podcast’ ontstond: een samentrekking van iPod en broadcast. De smartphone en het snelle internet hebben het beluisteren van podcasts zeer vergemakkelijkt. Dat heeft geleid tot een enorme toename van audio in de journalistiek. Recentelijk verschijnen er ook steeds meer verhalende podcasts. Vooral in de Verenigde Staten brengen stations zoals This American
Life en The Moth deze hoorspelen 2.0. uit. Hoewel in Nederland de fictie-podcast nog betrekkelijk nieuw is, wordt het fenomeen geleidelijk aan meer mainstream. Podcasts zijn te beluisteren via podcastapps, zoals Stitcher, Soundcloud en iTunes.
Audio-aanbod
Het Vlaams-Nederlandse huis voor cultuur en debat deBuren maakte tussen 2006 en 2014 een serie radioboeken met auteurs als Abdelkader Benali, Khalid Boudou en Tommy Wieringa. Joke van Leeuwen en Floortje Zwigtman waren verantwoordelijk voor enkele kinderverhalen. radioboeken.eu
Collectief Radiomakers Desmet maakt onder meer podcasts en hoorspelen. Het ontwikkelt ook kinderaudio, zoals de 1Minuutjes, documentaire en fictieverhaaltjes voor acht- tot tienjarigen; onderdeel van Parel Radio Jeugd en Parel Radio Podcast, dat de mooiste documentaires en fictie in podcastvorm verzamelt. radiomakersdesmet.nl
vpro Dorst, waar jonge verhalenmakers zich kunnen ontplooien, ontwikkelt ook fictiepodcasts. Behalve Babylon van Tom Hofland en Pascal van Hulst en Bob van audiocollectief Schik is ook de serie Sterk Water van Babette Rijkhoff met verhalen van Terschelling de moeite waard. vpro.nl/podcasts.html; vpro.nl/dorst.html
Dit artikel verscheen eerder in Lezen 2, 2018