Het literaire niveau van leerlingen in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs loopt sterk uiteen. De individuele verschillen tussen vwo’ers zijn groter dan die tussen havisten. Om deze reden geniet het de voorkeur dat docenten maatwerk leveren. Dit geldt ook voor de boeken die ze aanraden en/of toestaan voor de lijst. Theo Witte (2008) ontwikkelde, op basis van de input van vakdocenten, een gevalideerd model met zes niveaus voor oplopende literaire competentie. De indeling is gebaseerd op de ontwikkelingspsychologie van Jean Piaget en Lev Vygotsky. Het model helpt leerkrachten om het literatuuronderwijs toe te spitsen op het niveau van individuele leerlingen. Dit vergroot de kans dat leerlingen boeken voor de leeslijst kiezen op of vlak boven hun niveau, en steeds een treetje hoger kunnen zetten op de ‘ladder’ van literaire competentie.
Witte’s model voor literaire competentie
| niveau leerling | niveau literair werk | beginniveau | eindniveau | manier van lezen |
| zeer beperkt | < zeer eenvoudig | zwak havo4 | zeer onvoldoende havo5/vwo6 | Op zoek naar spanning (actie) en drama (emotie). Belevend lezen. |
| beperkt | zeer eenvoudig | redelijk havo4 | onvoldoende havo5, zeer onvoldoende vwo6 | Interesse in herkenbare situaties, gebeurtenissen en emoties. Literatuur is bij voorkeur realistisch. Herkennend lezen. |
| enigszins beperkt | eenvoudig | goed havo4 | redelijk havo5, onvoldoende vwo6 | Interesse in maatschappelijke, morele en psychologische vraagstukken. Literatuur is middel om wereld te verkennen en eigen gedachten te vormen. Reflecterend lezen. |
| enigszins uitgebreid | gemiddeld complex | zeer goed havo4 | goed havo5, redelijk vwo6 | Interesse in verteltechniek, romanstructuur, intentie auteur. Bereidheid tot verdiepen in complexe gebeurtenissen en emoties. Ontluikend literair-esthetisch besef. Interpreterend lezen. |
| uitgebreid | complex | niet van toepassing | zeer goed havo5, goed vwo6 | Verdiepen in thematiek en structuur, maar ook in literair-historische achtergronden en stijl. Belangstelling voor canon, literaire conventies, klassieke auteurs, cultuurhistorische achtergronden. Letterkundig lezen. |
| zeer uitgebreid | zeer complex | niet van toepassing | zeer goed havo 5 en vwo 6 | Literatuur brengt verdieping, helpt greep te krijgen op werkelijkheid. Literair-kritische leeshouding. Intellectualistisch lezen. |
De website Lezen voor de lijst, gelanceerd in november 2011, is de praktische uitwerking van het competentiemodel. Leerkrachten en leerlingen vinden er honderden boeken die zijn geclusterd op de competentieniveaus. De boeken zijn voorzien van achtergrondinformatie over de moeilijkheidsgraad, de literaire kenmerken en aanwijzingen en opdrachten voor bij het lezen en interpreteren. De zes competentieniveaus voor de bovenbouw van havo en vwo en het mbo (Jeugdbibliotheek 15-18 jaar) zijn in 2012 uitgebreid met vier niveaus plus een instapniveau voor het vmbo en de onderbouw van havo en vwo (Jeugdbibliotheek 12-15 jaar).
