Dat die er is gekomen, komt door een gelukkige samenloop van omstandigheden’, begint Belles. ‘Toen het museum zo’n tweeënhalf jaar geleden in verbouwing ging, hadden wij de vurige wens om bij de herinrichting ook een volwaardig parcours voor kinderen op te nemen; dat hadden we niet in Het Dolhuys, zoals het museum eerder bekendstond. Maar hoe de route vorm moest krijgen, wisten we nog niet.
Toevallig kwam rond die tijd Agnes Vogt langs, medewerker van het Nederlands Letterenfonds, om te peilen of wij samen iets rond het thema bibliotherapie konden opzetten. Ze vertelde heel enthousiast over het belang van lezen voor de mentale gezondheid van kinderen, en ‘Lees je beter’, een online zoekregister voor kinder- en jeugdboeken, bedoeld om je te kunnen inleven in een ziek kind. Ik dacht direct, hier zit iets moois in voor ons museum. Dat heb je soms, zo’n moment dat je in slow motion ineens dat gezochte puzzelstukje op zijn plaats ziet vallen. Wat ik vervolgens wel belangrijk vond: de tour moest niet een therapeutisch karakter krijgen; we zijn een museum, we willen de bezoekers op een positieve manier prikkelen nieuwsgierig te zijn naar wat er in hun eigen hoofd en dat van de ander allemaal wel niet kan gebeuren. [lachend] En toen kwam Barbara…’
Een fictieve soulmate doet je anders lezen
‘Wij kenden elkaar nog niet, hoor,’ verduidelijkt Tammes. ‘Irene Smit, de creative director van Flow Magazine, mediapartner van het Museum van de Geest, heeft ons bij elkaar gebracht. Voor het tijdschrift had ik ooit “een gebruiksaanwijzing voor jezelf” geschreven en getekend, vanuit de gedachte: van een tosti-ijzer tot een krultang, voor alles hebben we een gebruiksaanwijzing, maar niet voor onszelf.
Vervolgens heb ik vragen bedacht die je jezelf kunt stellen. De mogelijke antwoorden laten je nadenken over wie je bent, hoe anderen je zien, en hoe jij wilt dat ze met je omgaan. Dit idee vond Jessica een mooi vertrekpunt voor de kinderrondleiding. Daarbij vroeg ze mij of ik hierin kinder- en jeugdboeken kon verwerken. Ik moest toen onmiddellijk denken aan wat iemand ooit tegen mij zei: dat ik in mijn onverschrokkenheid op Ronja de roversdochter leek, uit het gelijknamige boek van Astrid Lindgren, en dat ik het verhaal daarna met een hele andere blik ben gaan lezen omdat ik dacht, dit gaat over mij, over mijn dromen, mijn zorgen, mijn geestkracht.
Zo ontstond al snel het idee van een persoonlijke vragenroute die je niet alleen het museum doorhelpt, maar die je ook naar je papieren vriend gidst, een fictieve soulmate, iemand die net zo grappig is als jij, of onzeker, of eigenwijs…’
Tammes bedacht vervolgens vijf hoofdvragen: welke dromen koester je, waar ben je bang voor, waarover maak je je zorgen, wat geeft je energie, en welke karaktereigenschap hoop je nooit te verliezen. Daarbij passen verschillende boekendubbelganger-types. ‘Ieder mens heeft uiteindelijk meerdere kanten in zich,’ licht Tammes haar werkwijze toe. ‘Zo is er voor iedereen een luchtig boek te verzinnen, een verhaal,een personage waar je blijmoedig van wordt, maar ook een zwaarder boek, waarin je juist je zorgen herkent. Voor kinderen en jongeren kunnen dat onderwerpen als pesten zijn, angst voor oorlog, of ouders die gaan scheiden.’
Belles: ‘Die hoofdvragen zijn ingebed in een multimediale tour: Willem de Bruin van het voormalige rapduo The Opposites leidt je rond aan de hand van zijn eigen ervaringen met de keerzijde van roem en de crisis waarin hij toen is beland. Ondertussen stelt hij vragen bij kunstwerken die gelinkt zijn aan die in de gebruiksaanwijzing. Hij neemt je als het ware bij de hand in je persoonlijke ontdekkingstocht. En met de antwoorden die je geeft en in het device invoert, kom je dan uit bij je boekendubbelganger.’
De literatuur dichterbij brengen én mentaal welzijn bevorderen
‘We zijn in onze vraagstelling overigens niet kinderachtig geweest,’ wil Tammes nog zeggen. ‘Dat past niet bij het museum; dat past niet bij het onderwerp. Dus toen we gingen nadenken over een vergelijkbare route voor jongeren – de groep van dertien tot en met achttien – merkten we dan ook al snel dat we de hoofdvragen van de kinderroute konden handhaven. Alleen het “waar krijg je energie van?” hebben we veranderd in de vraag: wat zou je willen veranderen? Die past natuurlijk wel heel goed bij de overgang van jeugd naar volwassenheid en het coming-of-age-genre. Bij iedere hoofdvraag heb ik tien subvragen verzonnen.
Samen met Agnes en enkele externe adviseurs van het Letterenfonds hebben we ten slotte vijftig kinder- en vijftig jeugdboeken met aansprekende karakters geselecteerd. Sommige titels moesten er sowieso in: de Querido Glow-reeks bijvoorbeeld, met hoofdpersonen uit het hele queer-spectrum. En Freak de kanjer van Rodman Philbrick over een vriendschap tussen twee jongens die afwijken van de norm, of Zonder titel van Erna Sassen over de troost van kunst.’
Dit gaat over mij, over mijn dromen, mijn zorgen, mijn geestkracht
Belles: ‘Na de heropening van het museum vorig najaar zijn we door corona maar kort open geweest, maar de route werkt, zo bleek. Al na een week kregen we de eerste positieve reactie. Een moeder vertelde ons dat haar zoontje haar na het museumbezoek had gevraagd het boekendubbelgangers boek direct aan te schaffen. “Dit heeft hij nog nooit gedaan,” zei ze, “Nog nooit eerder zei hij: dit boek wil ik lezen en wil je het voor mij kopen?”
Daar doen we het voor: de zoektocht naar de boekendubbelganger maakt kinderen kennelijk nieuwsgierig naar het boek, én naar zichzelf. Indirect kunnen we bijdragen aan hun mentaal welzijn, wat belangrijker is dan ooit.’ Tammes bevestigt dit: ‘Op een veilige, lichte manier werkt een boek als een papieren spiegel. Het mooie van een fictief karakter is dat het het leven voorleeft; verhalen kunnen echt iets voor je oplossen. En andersom, de boekendubbelgangers brengen de literatuur dichterbij.’
Belles: ‘We zouden leerkrachten graag helpen om literatuur zo in hun les te gebruiken; we denken daarom na over een aanvullend lesprogramma. Maar zover is het nog niet. Voorlopig zijn we al blij als we een rimpel in de vijver van het leesonderwijs kunnen veroorzaken.’
Bibliotherapie
Dat fictie helend kan werken is al eeuwenlang bekend. Maar sinds The School of Life in 2008 met bibliotherapie begon, en in 2013 The Novel Cure van de Britse Ella Berthoud en Susan Elderkin verscheen, met daarin 356 romans om je bij tal van (vooral psychische) aandoeningen te helpen, is bibliotherapie weer vol in de belangstelling.
Zo verscheen in 2013 in Nederland De boekenapotheek (uitgeverij Podium), een Nederlandse bewerking door Maarten Dessing van The Novel Cure, en kent Nederland sinds 2011 de Culturele Apotheek (cultureleapotheek.nl) die onder andere leestips op recept verzorgt voor volwassenen en kinderen. In 2017 werd Lees je beter gelanceerd, een online zoekregister voor iedereen die zich middels kinder- en jeugdboeken wil kunnen inleven in een ziek kind. Leesjebeter.nl is een idee van schrijver-illustrator Ted van Lieshout en kinderneuroloog Irina Snoeck, en werd mede dankzij het Nederlands Letterenfonds en Stichting Lezen mogelijk gemaakt.